Polski teatr migrancki – most kulturowy między Polską a zagranicą

Teatr Nasz z Chicago i Zofia Delest Off Theater Zigarre Brunszwik 11.25 

Żaden teatr polski nie jest w stanie dać polskim migrantom możliwości przepracowania i opowiedzenia ze sceny o swoich unikatowych przeżyciach, problemach oraz własnej perspektywie spojrzenia na aktualne tematy kraju zamieszkania, ponieważ nieznane są stricte polskim twórcom specyficzne realia życia na emigracji w różnych regionach świata.

Historia polskiego teatru za granicą sięga dramatów naszych Wielkich Emigrantów: Adama Mickiewicza, Zygmunta Krasińskiego, Juliusza Słowackiego, Cypriana Norwida. Kontynuowana była w czasie II wojny światowej i w latach powojennych przez Mariana Hemara, Kazimierza Wierzyńskiego, Leopolda Kielanowskiego w Londynie, Jadwigę Domańską i  Marię Nowotarską w Kanadzie czy Janinę Katelbach w USA. Współcześnie w wielu ośrodkach polonijnych na całym świecie działają polskie teatry tworzone z potrzeby łączności z krajem i językiem, a także tworzenia pomostów kulturowych pomiędzy krajem zamieszkania i Polską. Najstarsze z nich, takie jak Polski Teatr Ludowy we Lwowie prowadzony przez Zbigniewa  Chrzanowskiego, Polski Teatr „Studio” w Wilnie pod dyrekcją Lilii Kiejzik, organizującej festiwal teatralny MonoWschód, czy  Teatr POSK w  Londynie mają ponad 60 lat. W USA działa aktywnie Teatr Nasz w reżyserii Andrzeja  Krukowskiego, który organizuje także kongresy teatru polskiego w USA. Wielką Damą teatru  polskiego w Niemczech jest  dr Janina Szarek, prowadząca od 2002 roku Teatr Studio am  Salzufer – Tadeusz Różewicz Bühne oraz Szkołę Aktorską TRANSform w Berlinie. 

Sztuki polskich młodych twórców emigracyjnych wystawiane są w Polsce i za granicą. Do takich ciekawych twórczyń mających polskie korzenie należą lwowska warszawianka  Elżbieta Lewak i rodowita łodzianka na stale mieszkająca w Brunszwiku Zofia Delest.

Elżbieta Lewak – magister polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego ze specjalizacją edytorską. Dorastała za kulisami Polskiego Teatru Ludowego we Lwowie. Debiutowała w wieku 16 lat rolą Panny Młodej w „Weselu” Wyspiańskiego w reżyserii dyrektora Zbigniewa Chrzanowskiego. Jako dziewiętnastolatka samodzielnie  zorganizowała w 2011 roku na Uniwersytecie Warszawskim spektakl charytatywny „Bliżej marzeń”, w którym wcieliła się też w rolę Nauczycielki. Od 2012 do 2019 roku systematycznie grała monodram „Z domu niewoli” (reż. Zbigniew Chrzanowski) na podstawie wspomnień wojennych Beaty Obertyńskiej. Spektakl został wyróżniony na XI Festiwalu Teatrów Niewielkich w Lublinie. W 2015 roku wzięła udział w warsztatach prowadzonych przez Andrzeja Seweryna dla aktorów Polskiego Teatru Ludowego we Lwowie, w ramach których powstał Salon Poezji Zbigniewa Herberta. W latach 2017–2019 stworzyła scenariusz oraz współreżyserowała i realizowała non profit międzynarodowy społeczno-kulturowy projekt „Przesilenie”.  Prapremiera sztuki autorstwa Elżbiety Lewak „Sąd Ostateczny. Rzecz o Karolinie Lanckorońskiej” (napisanej w ramach stypendium „Gaude Polonia”) w reżyserii Ewy Makomaskiej odbyła się 15.06.2022 w Arkadach Kubickiego na Zamku Królewskim w Warszawie. Aktualnie opracowuje  biografię znanego polskiego aktora teatralnego i filmowego urodzonego w 1890 roku w Przemyślu – Kazimierza Opalińskiego – w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Zofia Delest – magister germanistyki Uniwersytetu Łódzki i Otto von Guericke Universität w Magdeburgu ze specjalizacją kulturoznawstwo i wiedza o krajach obszaru niemieckojęzycznego z punktem ciężkości położonym na teatr i film, oraz profesjonalnej komunikacji międzykulturowej (Clark University). Autorka sztuk teatralnych, poetka, tłumaczka, wykładowczyni na uniwersytecie w Brunszwiku. Założycielka migranckiego teatru offowego „Zigarre” w KULT Theater w Brunszwiku. W 2011 roku pracowała w Bundestagu w biurze posła Sönke Rix przy zadaniach poświęconych zwalczaniu ekstremizmu prawicowego oraz kontaktom polsko-niemieckim. Od 2022 pełni funkcję przewodniczącej wielokulturowego stowarzyszenia V.I.P. (Verein für Interkulturelle Projekte). Jest także współzałożycielką Forum Perspektyw Kulturalnych, organizacji mającej na celu lepiej reprezentować interesy twórców polonijnych związanych z teatrem.

Sztuki teatralne Zofii Delest:

  • „ W tym ciele była dusza milionów” (2018) – nagroda specjalna w konkursie form teatralnych młodych twórców teatralnych polskiego pochodzenia z całego świata „Mam talent 2019” za kulturotwórczą działalność w społeczności lokalnej, a zwłaszcza za tworzenie w obrębie teatru amatorskiego pola do integrowania się przedstawicieli różnych narodowości. Konkurs odbył się pod patronatem Senatu RP.
  • „Polonez. Lekcja historii 1945–1989” (2019)
  • „Między światami” (2020) – spektakl był prezentowany na festiwalu artystycznym w Brunszwiku 2020 Licht parcours, Międzynarodowym Festiwalu PRO CONTRA 2021 w Szczecinie, Międzynarodowym Festiwalu MonoWschód 2022 w Wilnie, Festiwalu Teatru Druga Strefa #Polacy robią teatr (2023), Kongresie Polskiego Teatru w Chicago (2024). Na podstawie sztuki wydano książkę w niemieckiej wersji językowej w berlińskim wydawnictwie Frieling Verlag przy wsparciu Konsulatu Generalnego RP w Hamburgu. Książkę zaprezentowano w 2021 na Targach Książki we Frankfurcie oraz w 2023 w Lipsku. Wybrana została jako lektura w niektórych liceach w Saksonii Dolnej dla klas przygotowujących się do matury.
  • „Two minutes to midnight” (2022) – kwalifikacja na Międzynarodowy Festiwal Teatru Druga Strefa #Polacy robią teatr 2022 w Warszawie.
  • „Rzeź w języku esperanto” (2022/2023) - spektakl modułowy, 4 różne wersje: Europa XX w. / Europa. Postpamięć / Bliski Wschód / Świat – specjalny pokaz dla polskich badaczy teatru i literatury migranckiej przy Uniwersytecie Łódzkim w (2023). Spektakl był prezentowany na festiwalu polskich teatrów migranckich „Wileńskie Spotkania Sceny Polskiej” organizowany pod patronatem Polskiego Ministerstwa ds. Kultury i Nauki oraz Polskiego Instytutu Teatralnego, tournée po Niemczech Północnych przy wsparciu MSZ we współpracy z Konsulatem Generalnym w Hamburgu, na Kongresie Polskiego Teatru w Chicago (2024) dzięki wsparciu MSZ we współpracy z Fundacją Polonii Świata. Zofia Delest otrzymała za tekst sztuki „Rzeź w języku esperanto” I miejsce w kategorii proza w międzynarodowym konkursie na Artystę Roku – „Kreatorzy uczuć i wyobraźni” 2024 organizowanym przez Polish School of Humanities and Science oraz kwartalnik literacko-artystyczny YPSILON.
  • „Maczek w Aleppo“ (2023/2024) – słuchowisko jako baza do spektaklu multimedialnego

Zofia Delest otrzymała także nagrodę specjalną w konkursie teatralnym PRZESTRZENIE SZTUKI organizowanym przez łódzki INKUBATOR SZTUKI wspólnie z Polskim Instytutem Teatralnym (2023) na realizację zgłoszonego projektu teatralnego „Jeśli nie my, to kto? Jeśli nie teraz, to kiedy?” jako artystyczna wymiana polsko-niemieckiej młodzieży.

Jakie znaczenie dla polskich migrantów może mieć jeszcze polonijna działalność teatralna pokazuje przypadek Zofii Delest, która w styczniu 2024 została wybrana jako jedyna migrantka do zarządu do Rady ds. Kultury przy władzach miasta Brunszwiku i tym samym znalazła się według podawanych statystyk wśród 1% kobiet migrantek w Niemczech zasiadających w gremiach decyzyjnych. W tym przypadku jej działalność daje jej szansę na współtworzenie polityki kulturalnej regionu swojego zamieszkania, a tym samym na poszerzanie sfery artystycznej działalności migrantów.

„Teatr polonijny udowodnił wśród swoich społeczności, że stanowi niezwykle ważny punkt działalności na mapie kulturalnej polskich emigrantów. Nie tylko daje możliwość kontaktu z językiem ojczystym, łączy społeczność i propaguje za granicą polskich twórców. Współczesne teatry polonijne tworzą często spektakle w dwóch wersjach językowych: po polsku i w języku kraju swojej działalności, ale przede wszystkim daje polskim migrantom możliwość przepracowania i opowiedzenia ze sceny o swoich unikatowych przeżyciach, problemach oraz własnej perspektywie spojrzenia na aktualne tematy kraju zamieszkania. ŻADEN TEATR Z POLSKI NIE JEST W STANIE WYPEŁNIĆ TEJ MISJI, PONIEWAŻ NIEZNANE SĄ STRICTE POLSKIM TWÓRCOM SPECYFICZNE REALIA ŻYCIA NA EMIGRACJI W RÓŻNYCH  REGIONACH ŚWIATA. Polska publiczność mieszkająca poza granicami kraju bardzo potrzebuje samodzielnego przepracowania emigracyjnych bolączek, przeżyć i doświadczeń przy pomocy narzędzi, jakie dostarcza kultura. Ma potrzebę zabrania głosu w toczących się w krajach ich zamieszkania dyskursach społecznych i teatr polonijny jest w tym zadaniu niezastąpiony” – podkreślała Zofia Delest na Zjedzie Młodej Polonii w grudniu 2024 w Senacie RP w Warszawie. Jej wypowiedź spotkała się z żywym zainteresowaniem i poparciem Marszałek Senatu RP Kidawy-Błońskiej.

„Do dalszego rozwoju polski teatr spoza kraju potrzebuje jednak podobnie jak inne instytucje i działacze zsieciowania oraz wymiany doświadczeń. Polscy emigranci, chcąc budować wspólnotę rodaków ponad granicami krajów, mają potrzebę wymiany swojego dorobku kulturalnego, Istnieje zatem potrzeba zacieśnienia kontaktów między współczesnymi teatrami polonijnymi” – kontynuowała Delest podczas dyskusji w Senacie na temat nowych metod promocji Polski. 

W praktyce Zofia Delest poszła dalej, organizując na jesieni 2024 przy wsparciu MSZ i we współpracy z Fundacją Polonii Świata i Radą Polonii Świata wymianę międzykontynentalną  pomiędzy polskimi migranckimi teatrami z Niemiec i USA. Ze względu na pewne podobieństwa przestrzeni działalności OFF Theater Zigarre w Brunszwiku, jak i Teatru Nasz w Chicago artyści z tych krajów dostrzegli ogromną szansę w połączeniu sił poprzez wymianę doświadczeń. Obydwa teatry opracowały własne, nowatorskie metody pracy w ramach aktywizacji polskiego odbiorcy oraz pracy z młodzieżą jako sposobu na naukę języka polskiego i historii naszego kraju. W ramach tej wyjątkowej wymiany teatralnej Chicagowski TEATR NASZ pokazał w Brunszwiku, Hanowerze i  Oberhausen  inscenizację sztuki Bogusława Schaeffera „ Kwartet dla czterech aktorów” w reżyserii Andrzeja Krukowskiego. Spektakl to przybliżanie Polakom zapomnianego dorobku kulturalnego naszego kraju oraz  popularyzowanie Polski jako kraju nowatorsko i interdyscyplinarnie myślących twórców, którzy mieli ogromny wkład w pojawieniu się w świecie teatru nowych trendów. Teatr Schaeffera bowiem to teatr na pograniczu instrumentalnego, awangardowego happeningu i nowej muzyki. Natomiast Theater off „Zigarre”  pod kierownictwem Zofii Delest przedstawił trzykrotnie polskiej i amerykańskiej publiczności w Chicago sztukę  „Rzeź w języku esperanto. Europa. Postpamięć” poruszającą kwestię historycznych ran powojennych pomiędzy Polską i Niemcami  oraz spektakl „Między światami” koncentrujący się na konfrontacji schematów myślowych Wschodu z Zachodem. Oba przedstawienia teatralne spotkały zarówno w Europie, jak i Ameryce z tak dużym zainteresowaniem publiczności, że na życzenie publiczności grano dodatkowe spektakle.

Dyrektorzy Polskiego Instytutu Teatralnego oraz badacze kultury uznali podejście teatrów migranckich do formy prezentowania polskiego dorobku kulturalnego oraz historii naszego kraju za nowatorskie i pociągające nie tylko Polaków, ale i przedstawicieli innych kręgów kulturowych.

„Teatr polski poza Polską jest zjawiskiem wielowarstwowym i nieopisanym, które zasługuje na uwagę i poznanie. Jedną z form przybliżenia tego fenomenu jest wszechstronna prezentacja najciekawszych i najwartościowszych teatrów i spektakli w Polsce. We wrześniu 2023 roku w siedzibie Instytutu odbyła się konferencja naukowa „Teatr polski poza granicami: kultura, tożsamość i wspólnota”. W ciągu dwóch dni prelekcji zaproszeni goście, a wśród nich Iwona Załuska z Londynu, Edward Kiejzik z Wilna, Zbigniew Chrzanowski ze Lwowa i Zofia Delest z Brunszwiku, rozmawiali o problemach twórców teatrów polskich działających poza krajem oraz podejmowali próbę diagnozy tego wyjątkowego i ważnego – zarówno pod względem artystycznym, jak i społecznym – zjawiska” – jak informuje  portal  Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego (www.instytut-teatralny.pl).

Polski teatr migrancki to zagadnienie współcześnie o tyle ważne, że lata zapomnienia o nim przez przeróżne polskie placówki spowodowały brak wiedzy (publikacji naukowych) o teatrze obecnych polskich migrantów – czyli o współczesnym dziedzictwie kulturowym, jego rozwoju, metodach pracy, postępach i osiągnięciach. Lata zapomnienia spowodowały, że polonijne teatry działały niejednokrotnie w odosobnieniu, nie wiedząc o swoim wzajemnym istnieniu, często jako placówki nieformalne bez jakiegokolwiek dofinansowania, czy o bardzo nieregularnych i dość niskich grantach, jeśli już pozyskanych, to niejednokrotnie od instytucji w kraju zamieszkania, aniżeli z Polski. Mimo tego potrafiły stworzyć spektakle na poziomie, jakich nie powstydziłyby się największe teatry dużych polskich miast. Tak właśnie jest w przypadku OFF Theater Zigarre w Brunszwiku, jak i Teatru Nasz w Chicago. Niestety wieloletnie odosobnienie sprawiło, że ich spektakle mogła oglądać ograniczone grono publiczności. Tak przedstawia się smutny wynik badań polskich czołowych badaczek teatru migranckiego na świecie prof. Prykowskiej-Michalak z Uniwersytetu Łódzkiego czy Elizy Szymańskiej z Uniwersytetu Gdańskiego. Badania służą wyjaśnieniu, w jaki sposób polscy migranci asymilują się z kulturą gospodarza poprzez angażowanie się w działania teatralne. Podczas porównania wyników badań w różnych krajach nacisk będzie położony nie tylko na artystyczne aspekty działalności teatralnej, ale także na to, jak zaangażowanie w teatr wpływa na zachowanie i używanie języka polskiego.

Wymiana daje możliwość zaprezentowania szerokiemu gronu polskich emigrantów nowych sztuk z najnowszego dorobku kulturalnego naszych rodaków. Jasnym jest bowiem, że realia, w jakich funkcjonują teatry polonijne nie pozwalają im na częste produkcje nowych spektakli. Dobrym wynikiem jest jeden spektakl na rok, a i taki wynik nie każdy teatr polonijny da radę osiągnąć.

Jedynym teatrem uznanym za zawodowy, posiadającym stała scenę i w pełni finansowanym z funduszy państwowych jest Studio Teatralne w Wilnie. Pozostałe polskie teatry migranckie za granicą borykają się głównie z trudnościami finansowymi i  lokalowymi, ponieważ są tworzone społecznie. Przyciągają przy tym do siebie rzesze młodych ludzi, którzy, urodzeni za granicą, chcą poprzez teatr identyfikować się z krajem rodziców. W teorii pojawiło się zielone światło dla polskich teatrów migranckich zarówno ze strony Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego, jak i Senatu RP. 2025 rok pokaże, czy uda się w praktyce zorganizować konfrontacje teatralne polskich teatrów migranckich.

Z pewnością warto by było zbudować kolejny symboliczny most pomiędzy Polską a zagranicą i zorganizować wymianę teatralną połączoną z warsztatami dla polskich teatrów za granicą, ponieważ „Teatr polski wyróżnia się bardzo korzystnie na tle innych, emocjonalną świeżością, świetnym warsztatem. Nie jesteśmy zimnymi analitykami. Teatr niemiecki jest zimny, sformalizowany, zracjonalizowany, epigoński, zdominowany przez Brechta. Wywalczyliśmy swoje miejsce i jest niemiecka publiczność, która chce nas oglądać, chce się skonfrontować z polskim teatrem, literaturą, mentalnością, konfrontować się z inną emocjonalnością” – twierdzi z perspektywy 20-letniego doświadczenia prowadzenia Teatru Studio am  Salzufer  oraz szkoły aktorskiej TRANSform w Berlinie – wybitna reżyserka, aktorka i pedagog profesor Janina Szarek.  

Opracowała na podstawie materiałów źródłowych Agata Lewandowski

Foto: Teatr Nasz z Chicago i Zofia Delest Off Theater Zigarre Brunszwik 11.2025 fot. Agata Lewandowski; Zofia Delest w Kwartecie - inscenizacja Teatr Nasz Chicago Oberahusen 11.2025 fot. Jurek Uske

Zofia Delest w Kwartecie inscenizacja Teatr Nasz Chicago Oberahusen 11.25 foto. Jurek Uske

Źródła:

Teatr polski poza granicami | Zofia Delest - https://www.youtube.com/watch?v=hNLn0EkvAVQ

https://www.filolog.uni.lodz.pl/strefa-pracownika/zespol-ds-projektow/szczegoly-aktualne-projekty/teatralne-dziedzictwo-polskich-migrantow-interdyscyplinarne-badania-kultury-polskiej-za-granica

https://teatr.pl.ua/aktualnosci/

https://www.facebook.com/TeatrNaszChicago/

https://e-teatr.pl/miedzy-swiatami-spektakl-zofii-delest-42092

https://encyklopediateatru.pl/artykuly/38995/polsko-niemiecki-teatr-narodzil-sie-z-bolu-i-protestu

https://sophiedelest.wordpress.com/

https://www.emigra.com.pl/tworca/elzbieta-lewak/